daş

is.

1. Təbiətdə parçalar, yaxud böyük və kiçik kütlələr şəklində təsadüf olunan, suda həll olunmayan bərk cisim (süxur). Küçələrə daş döşəmək. – Bütün izdiham əlinə keçən daş, kəsək parçalarını alovun üstünə yağdırdı. . M. Hüs.. <Rübabə> ayağının altındakı sərt qayalara, daşlara, quru kollara, buzlaşmış qumlara baxdı. M. C.. // Həmin kütlənin tikinti materialı kimi işlədilən ayrı-ayrı kiçik hissəsi, parçası. Bir tərəfdə sement, bir tərəfdə daş. M. Müş.. Rüstəm kişi . . hələ bozaran daşlarına suvaq çəkilməmiş binaya doğru yollandı. M. İ.. Daş kəsmək (çapmaq çıxarmaq) – iri sal qayalardan tikinti üçün daş doğramaq. Şirin üçün Bisütundan daş kəsdim; Münasib adamı Fərhad eylədim! Qur.. Belə ki, hansı kənd şurasının adamı haradan haraya işləyəcək, nə qədər iş görəcək, torpaq qaldıracaq, daş çapacaq . . hamısı nəzərə alınmışdır. S. R..

2. Bıçaq və s. itiləmək üçün bülöv, ya daş çarx. Daşa çəkmək – daşda itiləmək.

3. Kitabə, başdaşı, qəbirdaşı. Ara-sıra ərəb hərfləri ilə yazılan daşlar da nəzərə çarpırdı. . S. H..

4. Daşdan qayrılmış, daşdan tikilmiş, daşdan hörülmüş, daşdan yonulmuş. Daş ev. Daş hasar. Daş pilləkən. Daş körpü. – <Mehriban> . . qarşısında daş bir heykəl hissizliyi ilə hərəkətsiz duran ərini başdan-ayağa süzdü. S. H.. Birmərtəbəli daş evin pəncərələri taybatay açıq idi. M. Hüs.. // Daş döşənmiş, daşla örtülmüş. Daş küçə. – Ağatlı fayton . . Cavanşir qəsəbəsindən çıxıb daş yolla yuxarı dartındı. S. R..

5. Bəzək üçün işlədilən firuzə, yaqut, almaz, brilyant və s. -yə verilən ümumi ad; daş-qaş. Sibir daşı. Üzüyün daşı.

6. Dama, nərd və b. oyunlarda ağac, sümük və s. dən qayrılmış fiqurlardan hər biri. // Şahmat oyununda: piyadalardan əlavə olan 8 fiqur. Şah şahmat oyununda əsas daş hesab olunur. Daş-daşa – şahmat və dama oyununda: heç-heçə qurtarma. Daşa getmək – domino oyununda; yerdən əlavə, təzə daş götürmək. Beş dəfə daşa getdi.

7. Hesab sayğacındakı dənələrdən hər biri. Hesabdar bir-birinin arxasınca daha üç daş çəkdi.

8. Tərəzi daşı. Birkiloluq daş. – Günbəgündən qocalıb, artmaqdadır mülkü, malı; Düz deyil arşını, ölçüsü, tərəzisi, daşı. M. Ə. S..

9. tib. Bədənin bəzi daxili orqanlarında (məs.: böyrəkdə, qara ciyərdə, öd kisəsində və s. -də) yığılıb daşlaşan maddə. Qara ciyərdə daş əmələ gəlmək. Böyrəyində daş var.

10. məc. Rəhmsizlik, mərhəmətsizlik, amansızlıq, çox sərtlik, hissizlik mənasında. Daş ürək.

11. məc. Çox bərk, çox sərt, çox möhkəm şey haqqında (çox vaxt «kimi» sözü ilə). Əgər daş olsa dözməz xublar bidadına, bilməm; Nə eylər kim, könül bunca cəfavü cövrə tab eylər. S. Ə. Ş.. İçəri atılan daş kimi bərk şeyin nə olduğunu bilmək üçün onu əli ilə axtarıb, nəhayət, tapdı. A. Ş.. Yollar buz bağlayıb, daş kimi bərkimişdi. M. Hüs..

◊ Daş atıb başını tutmaq – qəti surətdə danmaq, boynuna almamaq, inkar etmək, rədd etmək. Mədəd Xanpərini çağırtdırıb əhvalatı öyrənmək istədikdə, Xanpəri, nə təhər deyərlər, daş atıb başını tutdu. Ə. Vəl.. Daş atmaq – 1) kinayə ilə demək, tənə vurmaq, söz atmaq, sataşmaq. O, kimə daş atır? – Ay daş atan bəxtəvər, daşın da bir vaxtı var. (El sözü); 2) əlindən çıxarmaq, axırına çıxmaq. Var-yoxa daş atmaq. Pullarına daş atdı. – Qalan dövlətinə də İrandan gəlmiş bir dərviş daş atdı. Ə. H.. Daş basma(sı), daş çapı – daş üzərinə salınmış yazıları çap etmə üsulu, litoqrafiya üsulu ilə kitab çapı. Bu kitabça İrandan gətirilmə daş çapıdır. F. Ağazadə. Daş daş üstə qalmamaq – tamamilə dağılmaq, uçulub yerlə bir olmaq, alt-üst olmaq. Tullama zəlzələ ilə dönmə zəlzələ birdən olanda daş daş üstə qalmır. H. Z.. Daş dövrü (əsri) tar. arxeol. – ibtidai icma quruluşunun, daşdan müxtəlif alətlər hazırlanması ilə səciyyələnən dövrü. Yazının qədim olmasına sübut daş dövründən tapılmış olan bir çox əsərlərdir. F. Ağazadə. Misirdə, Assuriyada və Babilistanda əkinçilik və maldarlıq 6000 il bundan əvvəl kifayət dərəcədə yüksək səviyyədə idi. Avropada isə bu zaman bəşəriyyət daş əsri deyilən səviyyəyə yenicə çatmışdı. «Ümumi zootexniya». Daşa basmaq – daşlamaq, üstünə daş yağdırmaq, daş atmaq. Axır, mən hara gedim? Uşaqlar məni daşa basır? C. M.. Daşa dönmək – 1) bərkimək, daş kimi bərk olmaq; 2) məc. ürəyi sərtləşmək, heç bir şeydən mütəəssir olmamaq, təsirlənməmək. Daşa dönmüş – ürəyi bərk, sərt, rəhmsiz, şəfqətsiz, mərhəmətsiz adam haqqında. Daşa dersəm eşidir, sonra verir əkssəda; Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım. M. H.. Daşa dönmüşə mənim sözüm təsir etmədi. Ə. Ə.. Daşdan cavab istəmək (axtarmaq) – çox bərk utanmaq, utandığından deməyə heç bir söz tapmamaq. Oruc başını aşağı salıb, ayağının yanındakı torpaqdan və daşdan cavab axtardı. Ə. Vəl.. Daşdan keçmək – çox təsirli olmaq, hər yerdə işə keçmək. Bu vəsiqə daşdan keçər. – O deyir ki, bir kağız göstərmişəm, daşdan keçər. S. R.. Daşdan yumşaq – keyfiyyətindən asılı olmayaraq yeyilə bilən hər şey; dişədəyən. Elə acam ki, daşdan yumşaq nə olsa, yeyəcəyəm. «Koroğlu». Daşı daş üstündə qoymamaq – tamamilə dağıtmaq, darmadağın etmək, dağıdıb viranəyə çevirmək. Daşı ətəyindən tökmək (atmaq) – fikrindən daşınmaq, rəyini dəyişmək, görmək istədiyi bir işdən vaz keçmək, höcəti buraxmaq. <Hacı Məhəmmədəli:> Cənab həkim, gəl sən bu daşı ətəyindən tök! C. M.. Oğul! Daşı tökün ətəyinizdən; Bir yaxşılıq qalsın dünyada sizdən. S. V.. Gəl, lənət şeytana, – deyək, tökək bu daşı ətəyimizdən. M. İ.. Daşı sıxsa suyunu çıxarar – çox güclü, qüvvətli, sağlam adam haqqında. Daşın böyüyündən yapışmaq, daşın böyüyünü götürmək – öhdəsindən gələ bilmədiyi, bacara bilmədiyi bir işdən yapışmaq. Daşını atmaq – azad olmaq, yaxasını qurtarmaq; əl çəkmək, tərk etmək. Yeganə bir öküzüm var idi, dünən satdım; Onunla birgə əkinçiliyin daşın atdım. Ə. N.. Əvvəlləri elə fikir edirdim ki, aldığım taxıl məhsulu ilə kasıblığın daşını büsbütün atacağıq. M. Hüs.. Daşlar dilə gəldi – bir hal, ya hadisənin çox ağır, dözülməz, faciəli ol- duğunu bildirir. Bir daş altda, bir daş üstdə – gizli saxlanmalı, heç kəsə deyilməməli sirr halında. <Piti Namaz> Mən həyət adı çəkdim burda? Bir sözüydü, bir dəfə demişdim, düzəlmədi, mən də bir daş altdan qoydum, bir daş üstdən. İ. Məlikzadə. Bir daşla iki quş vurmaq – bir dəfə zəhmət çəkməklə iki iş görmək, iki şeyi əldə etmək. Daş asılmaq – gec qızmaq, gec qaynamaq. Samovar qaynamır, deyəsən, altından daş asılıb. Oxu daşa toxunmaq – bərkə düşmək, ciddi maneəyə rast gəlmək, işin baş tutmasına ciddi əngəl çıxmaq. Özünü daşdan daşa çırpmaq (vurmaq) – bir şeyi əldə etmək üçün özünü hər cür çətinliyə vurmaq, hər cür çətinlik və məhrumiyyətə məruz etmək. Üstünə bir daş – bax bir daş altda bir daş üstdə. Üstünə daş qoymaq – sirri gizli saxlamaq, heç kəsə bildirməmək. . . . daş Bir sıra isimlərə qoşularaq birgəlik, şəriklik bildirir; məs.: yoldaş, sirdaş, silahdaş, məsləkdaş.